والذين لا يشهدون الزور

Ботил ишга гувоҳлик бериш мўминликка хилоф

﴿ وَالَّذِينَ لاَ يَشْهَدُونَ الزُّورَ وَإِذَا مَرُّواْ بِاللَّغْوِ مَرُّوا كِراماً * وَالَّذِينَ إِذَا ذُكِّرُواْ بِآيَاتِ رَبِّهِمْ لَمْ يَخِرُّواْ عَلَيْهَا صُمّاً وَعُمْيَاناً ﴾

"Улар ботил ишлар содир этилаётган ерда ҳозир бўлмайдиган, беҳуда гап ва амаллар устидан чиқиб қолганларида назокат билан ўтадиган, Раббиларининг оятлари эслатилган пайтда “кар” ва “кўр” бўлиб олмайдиган инсонлардир". (Фурқон сураси, 72, 73-оятлар)

Раҳмон исмли меҳрибон Раббимиз Ўзининг севимли бандалари сифатларини баён қилар экан, уларнинг каттаю кичик салбий кўринишлардан йироқ, пасткаш амаллардан холи, разил хулқлардан покиза, олийжаноб инсонлар эканликларини урғулайди.

وَالَّذِينَ لاَ يَشْهَدُونَ الزُّورَ – Раҳмоннинг суюкли бандалари “ботил ишлар содир этилаётган ерда ҳозир бўлмайдиган” инсонлардир. Муфассирлар бу оятдаги “зур” калимасига бир неча хил маъноларни берганлар. Имом Табарий бу борадаги барча фикрларни келтириб ўтганларидан сўнг бундай дейдилар: “Бу калима таъвилидаги энг тўғри сўз шуки, улар ботил ишлардан биронтасининг устида – хоҳ у ширк бўлсин, хоҳ мусиқа, хоҳ ёлғон, хоҳ бошқаси бўлсин – ҳозир бўлмайдиган инсонлардир”.

وَالَّذِينَ لاَ يَشْهَدُونَ الزُّورَ жумласининг тафсирида Саъдий ёзадилар: “Улар “зур” яъни ҳаром қилинган сўз ва ҳаром иш устида ҳозир бўлмайдилар. Ҳаром қилинган сўзлар ёки ишларни ўз ичига олган ҳар қандай мажлисдан узоқ бўладилар. Аллоҳнинг оятларига жоҳиллик билан шўнғиш, ботил тортишувларга берилиш, ғийбат қилиш, чақимчилик, сўкиш, бировни бадном қилиш, масхаралаш, ҳаром ашула, ароқхўрлик, ипак тўшак, сурат ва ҳоказо нарсалардан узоқ бўладилар. Агар улар ботил ишлар устида ҳозир бўлмас эканлар, ботил иш қилиш ёки ботил сўз айтишдан ҳам албатта ҳазар қилишлари аниқ. Ёлғон гувоҳлик бериш ҳам ботил сўзнинг доирасига киради, шундан ушбу оятнинг ҳукми биринчи галда унга ҳам тааллуқлидир”.

Ибн Касир لاَ يَشْهَدُونَ الزُّورَ иборасига бундай шарҳ берадилар: “Улар ёлғон гувоҳлик беришга (شهادة الزور – “шаҳодатуз-зур”) ҳозир бўлмайдилар. “Зур” бу ўзидан бошқанинг зарарига қасддан ёлғон гапиришдир. Саҳиҳайнда келадики, Абу Бакрадан ривоят қилинади, у киши айтади: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам дедилар: “Мен сизларга катта гуноҳларнинг энг каттасини айтиб берайми?” Биз: ”Ҳа ё Расулуллоҳ”, дедик. У киши: “Аллоҳга ширк келтириш, ота-онага оқ бўлиш”, дедилар. Ёнбошлаб ётган эдилар, ўтириб олдилар. Сўнг айтдилар: “Огоҳ бўлинглар, ёлғон гувоҳлик бериш!” У киши шу сўзни тўхтамай такрорлай бошладилар. Ҳатто биз “Қанийди тўхтасалар”, деб қолдик.

Бу ҳадис ёлғон гувоҳликнинг нақадар ёмон эканини англатади. Шу билан бирга ушбу ҳадис ва юқоридаги оятдан рост гувоҳлик бериш йўли билан, гўёки ҳақиқатни айтаётган бўлиб, бировга қасддан зарар етказиш ҳам ботил иш экани маълум бўлади. Рост, аммо бир инсоннинг душманига етиб борадиган сўзни гапириш шубҳасиз “шаҳодатуз-зур”дир. Табарийнинг لاَ يَشْهَدُونَ الزُّورَ  иборасига берган маъноларига қараладиган бўлса, бу оят ёлғон гувоҳлик беришни ҳам, ундан бошқа ботил ишларни ҳам ҳаром қилади. Аллома Саъдий ҳам ғийбат, чақимчилик ва бировни бадном қилишни шу оят билан қораладилар. Чақимчи албатта рост сўзлайди, аммо унинг қилаётган иши ботил, гуноҳи кабира эканига шубҳа йўқ.

وَإِذَا مَرُّواْ بِاللَّغْوِ مَرُّوا كِراماً – Раҳмоннинг бандалари “беҳуда гап ва амаллар устидан чиқиб қолганларида назокат билан ўтадиган” инсонлардир. Агар улар ҳеч бир яхшилиги бўлмаган, динга ҳам, дунёга ҳам фойдаси йўқ, беҳуда сўзлар айтилаётган ердан, масалан жоҳилларнинг олдидан ўтиб қолсалар, ўзларининг ҳурматларини сақлайдилар, уларнинг сўзига аралашиб кетишдан тийиладилар. Агар уларнинг суҳбатига қўшилиб кетишда бирор гуноҳ кўрмасалар ҳам, бу иш ақлли инсоннинг иши бўлмайди. Олийжаноблик, назокат ва жиддийликка хилоф бўлади. Шунинг учун бундай ишлардан ўзларини эҳтиёт қиладилар”.

Табарий ёзадилар: “Менинг назаримда бу жумла хусусидаги энг тўғри сўз шуки, ...агар улар ботил ишларнинг устидан чиқиб қолсалар, эшитсалар ёки кўрсалар, бу ишларнинг баъзисидан ўзларини узоқ тутиб, масалан, мусиқа-ашула бўлса, уни эшитмасдан ўтиб кетадилар. Баъзи ўринда эса жоҳиллардан юз ўгириб, кечириб кетадилар. Бу улардан хунук гап эшитиб қолганларидаги ҳолат. Баъзи пайтларда эса масалан, мункар ишни кўрсалар, уни агар сўз билан қайтариш мумкин бўлса, қайтарадилар. Баъзи ҳолатда эса мункарни қилич солиб бўлса ҳам тўхтатадилар. Бу масалан, бир қавм бошқасини қароқчилик билан талаётгандаги ҳолат. Бунақа пайтда улардан кимдир ёрдам сўраса, уни ҳимоя қилиб, ёрдам берадилар. Мана шу айтилганларнинг барчаси уларнинг назокат билан ўтишлари бўлади”.

وَالَّذِينَ إِذَا ذُكِّرُواْ بِآيَاتِ رَبِّهِمْ لَمْ يَخِرُّواْ عَلَيْهَا صُمّاً وَعُمْيَانا – Улар қулоқ солишга, эргашишга буюрилган “Раббиларининг оятлари эслатилган пайтда “кар” ва “кўр” бўлиб олмайдиган”, яъни оятлардан юз ўгирмайдиган, эшитмагандек бўлиб кетавермайдиган, назарлари ва қалбларини тескари қилиб олмайдиган инсонлардир. Бундай қилиш оятларга иймон келтирмаган, уларни тасдиқламаган кимсаларнинг одатидир. Оятлар эслатилганда, ўқилганда Раҳмоннинг бандалари тушадиган ҳолат эса мана бу оятда айтилгани кабидир: “Бизнинг оятларимизга фақат шундай инсонлар иймон келтирадиларки, оятлар эслатилганда улар Раббиларига тасбеҳлар айтиб, саждага йиқиладилар. Улар ҳеч кибр қилмайдилар”. (Сажда сураси, 15-оят). (Саъдий).

Аллоҳнинг каломидан ҳосил қилинадиган хулосалар:

1. Аллоҳ яхши кўрадиган инсонлар ёлғон гувоҳлик бермайдилар, бировга туҳмат қилмайдилар. Ғийбат бўладиган, одамлар масхара қилинадиган, ҳаром ишлар содир этиладиган жойларга бормайдилар. “Рост гапириб”, чақимчилик қилмайдилар.

2. Чин мўминлар беҳуда ишлар бўлаётган ёки жоҳиллар суҳбат қилаётган ердан ўтиб қолган пайтларида ўзларининг ҳурматларини сақлаб, улардан узоқроқ ўтадилар. Уларнинг озорларига сабр қиладилар. Шароитга қараб, жоҳилларга мулойимлик билан насиҳат қиладилар, тоқатлари етганча мункар ишларни рад этадилар.

3. Раҳмоннинг бандалари Қуръон оятлари ўқилганда, унинг маънолари айтилганда ўзларини камтар ва ҳокисор тутадилар. Куръони каримда келган, уларнинг нафсларига ёқмайдиган, камчиликларини кўрсатадиган оятларни ҳам мутакаббирлик қилмасдан қабул қиладилар.