سوود ( ڕیـبـا ) ئه‌و مامه‌ڵانه‌شی ڕیبایان تێدایه
كارتی بابه‌ت ١- پێناسه‌ی ڕیبا له زمانی عه‌ره‌بی وشه‌رعدا...
٢- حوكمی ڕیبا...
٣- به‌شه‌كانی ڕیبا...
٤- ئه‌و شتانه‌ى ریباى تێدایه...
سوود ( ڕیـبـا ) ئه‌و مامه‌ڵانه‌شی ڕیبایان تێدایه
سوپاس وستایش بۆ خوای گه‌وره وميهره‌بان ئه‌و خودایه‌ی كه مامه‌ڵه وكڕین وفرۆشتن و بازرگانی راست ودروستی حه‌ڵاڵكردووه، و سوود و ڕیبا و هه‌موو غه‌ش و خیانه‌ت وفڕوفێڵێكیشی حه‌رام وقه‌ده‌غه‌كردووه، وه‌درودی نه‌بڕاوه‌ش بۆسه‌رگیانی پاكی پێشه‌وای مرۆڤایه‌تی محمد المصطفی ئه‌و پێغه‌مبه‌ره‌ی كه سه‌ر ڕاسترین كه‌س بووه له كڕین و فرشتنیدا ته‌نانه‌ت له‌گه‌ڵ جوله‌كه و نه‌یاره‌كانیشیدا، وه درود وسڵاو بۆ سه‌ر ئال وبه‌یت و هاوه‌ڵ وشوێن كه‌وتوانی هه‌تا هه‌تایه.
یه‌كه‌م : (ربا) له‌زمانه‌وانى وشه‌رعدا:
(ربا) له‌زمانه‌وانیدا به‌ماناى زیاده‌یه وه‌ك قورئان ده‌فه‌رموێ : ( فَإِذَا أَنْزَلْنَا عَلَيْهَا الْمَاءَ اهْتَزَّتْ وَرَبَتْ وَأَنْبَتَتْ ) {الحج: 5 } واته: كاتێ بارانمان باراند به‌سه‌ر زه‌ویدا (رووه‌كى لێ ده‌روێ ) و ده‌جوڵێت و زه‌وى به‌رز ده‌بێت وگه‌شه ده‌كات.
وه (ربا) له‌شه‌رعدا: وه‌رگرتنى زیاد له‌ده‌ستماییه له‌هه‌ندێ شتى دیاریكراودا.
كه حه‌رامه به‌ده‌قى قورئان وسوننه‌ت ویه‌ك ده‌نگى زانایان.
قورئان ده‌فه‌رموێ: ( َأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا ) {البقرة: ٢٧٥}واته: خواى گه‌وره فرۆشتن وكرِینى حه‌لاڵ كردووه‌و ریباو سوودى حه‌رام كردووه.
له سوننه‌تدا: ( عن جَابِرٍ قال لَعَنَ رسول اللَّهِ ( صلى الله عليه وسلم) آكِلَ الرِّبَا وموكله وَكَاتِبَهُ وَشَاهِدَيْهِ وقال هُمْ سَوَاءٌ ).{ رواه مسلم (1598)}. واته: جابیرى كورِى عه‌بدوڵڵا (ره‌زاى خواى لێ بێ)ده‌ڵێ:(پێغه‌مبه‌رى خوا ( صلى الله عليه وسلم ) نه‌فرینى كردووه له‌سوود خۆرو سووده‌ر و نووسه‌رو هه‌ردوو شایه‌ته‌كه‌ى وه فه‌رمووى هه‌موویان وه‌ك یه‌كن له‌تاوانباریدا).
زانایانى ئیسلامیش یه‌ك ده‌نگن له‌سه‌ر حه‌رامى سوودو ریبا.
دووه‌م: حوكمه‌كه‌ى:
ریبا حه‌رامه بۆ وه‌رگرو ئه‌وه‌ش ده‌یدات به‌ڵگه‌ى حه‌رامیش ئه‌م به‌ڵگانه‌یه: خواى گه‌وره ده‌فه‌رموێ: ( يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَذَرُوا مَا بَقِيَ مِنَ الرِّبَا إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ (278) فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ وَإِنْ تُبْتُمْ فَلَكُمْ رُءُوسُ أَمْوَالِكُمْ لَا تَظْلِمُونَ وَلَا تُظْلَمُونَ ) {البقرة: ٢٧٨ - ٢٧٩} واته: ئه‌ى ئه‌و كه‌سانه‌ى برِواتان هێناوه له‌خوا بترسن وئه‌و ریباى ماوتانه (لاى خه‌ڵك) وازى لێ بێنن ئه‌گه‌ر خۆتان به‌برِوادار ده‌زانن جا ئه‌گه‌ر ده‌ستى لێ هه‌ڵنه‌گرن كه‌واته بزانن وئاگادار بن به‌جه‌نگێك له‌لایه‌ن خواو پێغه‌مبه‌ره‌كه‌یه‌وه، به‌ڵام ئه‌گه‌ر په‌شیمان ببنه‌وه ئه‌وه ته‌نها ده‌ستمایه‌كه‌تان هى ئێوه‌یه نه سته‌م بكه له خه‌ڵكى ونه سته‌متان لێ ده‌كرێت، وه فه‌رمووده‌كه‌ى جابیر گێرِایه‌وه كه پێغه‌مبه‌رى خوا ( صلى الله عليه وسلم) نه‌فرینى له‌سوو خۆرو سووده‌ر نووسه‌ر شایه‌ته‌كان كردو فه‌رموون هه‌موویان یه‌كسانن.
سێ یه‌م : به‌شه‌كانى سوود:
ریبا دوو به‌شه : ریباى دواخستن وریباى زیاده.
ریباى دواخستن : ئه‌و زیاده به‌مه‌رج گیراوه‌یه كه قه‌رزده‌ر له‌قه‌رز وه‌رگرى وه‌رده‌گرێت له‌به‌رانبه‌رى دواكه‌وتنى قه‌رزه‌كه‌دا.
ئه‌و جۆره ریبا به‌ده‌قى قورئان وفه‌رمووده‌ى پێغه‌مبه‌رو ( صلى الله عليه وسلم) یه‌ك ده‌نگى زانایان حه‌رامه.
ریباى زیاده : فرۆشتنى پاره‌یه به‌پاره‌ى وه‌ك خۆى یا خۆراك به‌خۆراكى وه‌ك خۆى ویه‌كێكیان له‌وه‌ى تریان زیاتره ده‌ست به‌ده‌ست وبێ دواكه‌وتن.
چواره‌م: ئه‌و شتانه‌ى ریباى تێدایه:
1ـ ئه‌م شه‌ش شته‌ى له‌م فه‌رمووده‌دا هاتوون ریبایان تێدایه به‌یه‌ك ده‌نگى زانایان:
( عن عُبَادَةَ بن الصَّامِتِ قال قال رسول اللَّهِ ( صلى الله عليه وسلم ) الذَّهَبُ بِالذَّهَبِ وَالْفِضَّةُ بِالْفِضَّةِ وَالْبُرُّ بِالْبُرِّ وَالشَّعِيرُ بِالشَّعِيرِ وَالتَّمْرُ بِالتَّمْرِ وَالْمِلْحُ بِالْمِلْحِ مِثْلًا بِمِثْلٍ سَوَاءً بِسَوَاءٍ يَدًا بِيَدٍ فإذا اخْتَلَفَتْ هذه الْأَصْنَافُ فَبِيعُوا كَيْفَ شِئْتُمْ إذا كان يَدًا بِيَدٍ ). رواه مسلم (8/ 1587) واته: عوباده‌ى كورِى ێامت (ره‌زاى خواى لێ بێ) ده‌ڵێ: پێغه‌مبه‌رى خوا ( صلى الله عليه وسلم ) فه‌رمووى: ئاڵتون به‌ئاڵتون وزیو به‌زیو و گه‌نم به‌گه‌نم وجۆ به‌جۆ وخورما به‌خورما وخوێ به‌خوێ به‌ئه‌ندازه‌ى یه‌ك بن ویه‌كسان بن وده‌ست به‌ده‌ست، جا ئه‌گه‌ر ئه‌م جۆرانه جیاواز بوون ئه‌وه چۆنتان ویست بیفرۆشن ئه‌گه‌ر ده‌ست به‌ده‌ست بوو.
(عن أبي سَعِيدٍ الْخُدْرِيِّ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ( صلى الله عليه وسلم ) قال لَا تَبِيعُوا الذَّهَبَ بِالذَّهَبِ إلا مِثْلًا بِمِثْلٍ ولا تُشِفُّوا بَعْضَهَا على بَعْضٍ ولا تَبِيعُوا الْوَرِقَ بِالْوَرِقِ إلا مِثْلًا بِمِثْلٍ ولا تَبِيعُوا منها شيئا غَائِبًا بِنَاجِزٍ ). {رواه البخاري (2177) و مسلم (1584 ، 76/ 1584)} واته:وه ئه‌بو سه‌عیدى خودرى (ره‌زاى خواى لێ بێ) ده‌ڵێ: پێغه‌مبه‌رى خوا (صلى الله عليه وسلم ) فه‌رمووى: ئاڵتون به‌ئاڵتون مه‌فرۆشن مه‌گه‌ر به ئه‌ندازه‌ی بن هه‌ندێكى له‌هه‌ندێكى زیاد مه‌كه‌ن وه زیو مه‌فرۆشن به‌زیو مه‌گه‌ر به‌ئه‌ندازه‌ى یه‌ك بن وهه‌ندێكى زیاد مه‌كه‌ن له‌هه‌ندێكى ئه‌وه‌یان قه‌رزو نادیاره مه‌یفرۆشن به به‌حازو به‌رچاو ته‌نها ده‌ست به‌ده‌ست نه‌بێ.
( عن عُمَرَ بن الْخَطَّابِ رضي الله عنه يُخْبِرُ عن رسول اللَّهِ ( صلى الله عليه وسلم ) قال الذَّهَبُ بِالذَّهَبِ رِبًا إلا هَاءَ وَهَاءَ وَالْبُرُّ بِالْبُرِّ رِبًا إلا هَاءَ وَهَاءَ وَالشَّعِيرُ بِالشَّعِيرِ رِبًا إلا هَاءَ وَهَاءَ). { رواه البخاري (2134، 2170، 2174) و مسلم (1586)} واته: عومه‌رى كورى خه‌تتاب (ره‌زاى خواى لێ بێ) ده‌ڵێ پێغه‌مبه‌رى خوا ( صلى الله عليه وسلم ) فه‌رمووى: ئاڵتون به‌ئاڵتون ریبایه مه‌گه‌ر ده‌ست به‌ده‌ست بێت، ئه‌و بڵێ: بیگره، ئه‌میش بڵێ: بیگره، زیو به‌زیو ریبایه مه‌گه‌ر بڵێ هانێ ئه‌میش بڵێ هانێ وه گه‌نم به‌گه‌نم ریبایه مه‌گه‌ر هانێ و هانێ بێت وه جۆ به‌جۆ ریبایه مه‌گه‌ر ده‌ست به‌ده‌ست بێ هانێ وهانێ.
2ـ زانایان ڕای جیاوازیان هه‌یه له بوونى ریبا له‌شتى تردا كه له‌فه‌رمووده‌كه‌دا باس نه‌كراوه ئه‌ویش ده‌گه‌رِێته‌وه بۆ راي جیاییان له‌هۆى (عله) ریبا چییه له‌و شتانه‌دا كه له فه‌رمووده‌كه‌دا هاتووه.
هۆى ریبا له‌ئاڵتون وزیودا ئه‌وه‌یه كه نرخى بۆ شتومه‌ك وكه‌لوپه‌ل كه‌واته هه‌رشتێك نرخ بێت بۆ كه‌لوپه‌ل وه‌ك پاره‌ى ئه‌مرۆ به‌هه‌موو جۆره‌كانیه‌وه ئه‌وه ریباى تێدایه وه هۆى چوار شته‌كه‌ى تر كه ریباى تێدایه راى به‌هێز ئه‌وه‌یه كه خوارده‌مه‌نین بۆ خه‌ڵك وپێیان ده‌ژین كه‌واته هه‌ر خوارده‌مه‌نییه‌كى تریش كه خه‌ڵك پێویستى بێت وبژێوى بێت ریباى تێدا وه‌ك برنج و زه‌رات ئه‌گه‌ر ئه‌و شتانه‌ى تر به‌یه‌كترى فرۆشران ده‌بێت به‌قه‌ده‌ر یه‌ك بن وده‌ست به‌ده‌ست، هه‌روه‌ها هه‌موو جۆره‌كانى پاره ئه‌گه‌ر به‌وێنه‌ى خۆیان فرۆشران یا گۆرِانه‌وه ده‌بێت به‌ئه‌ندازه‌ى یه‌كتر بن وده‌ست به‌ده‌ست بێت.
پێنجه‌م: ئه‌گه‌ر ئه‌و شتانه‌ى له فه‌رمووده‌كه‌ى عوباده‌ى كورِى ێامیتدا هاتوون بفرۆشێن به‌یه‌كترى وه‌ك ئاڵتون به‌زیو یا ئاڵتون به‌خورما یا گه‌نم به‌جۆ، خورما به‌گه‌نم ئه‌وه دروسته یه‌كێكیان زیاتر بێت له‌وه‌ى تریان به‌مه‌رجێ ده‌ست به‌ده‌ست بێت.
( فإذا اخْتَلَفَ فيه الأَوْصَافُ فَبِيعُوا كَيْفَ شِئْتُمْ إذا كان يَداً بِيَدٍ ). {رواه مسلم (81/ 1587)} واته: پێغه‌مبه‌رى خوا ( صلى الله عليه وسلم ) له كۆتایى فه‌رموده‌كه‌دا فه‌رمووى: ئه‌گه‌ر ئه‌و شتانه (به‌یه‌كتر فرۆشران یه‌ك جۆر نه‌بوون) جیاواز بوون ئه‌وه چۆنتان ویست بیفرۆشن ئه‌گه‌ر ده‌ست به‌ده‌ست بوو.
شه‌شه‌م: نابێ شتێك به‌ره‌گه‌زى خۆى بفرۆشرێت مه‌گه‌ر بزانرێت به‌قه‌ده‌ر یه‌كن:
(عن جَابِرَ بن عبد اللَّهِ قال: نهى رسول اللَّهِ ( صلى الله عليه وسلم ) عن بَيْعِ الصُّبْرَةِ من التَّمْرِ لَا يُعْلَمُ مَكِيلُهَا بِالْكَيْلِ الْمُسَمَّى من التَّمْرِ).{رواه مسلم (42 / 153)} واته: جابیرى كورِى عه‌بدوڵڵا (ره‌زاى خواى لێ بێ) ده‌ڵێ: پێغه‌مبه‌رى خوا ( صلى الله عليه وسلم ) رێگرى كردووه له‌فرۆشتنى كومایه خه‌رمانێ وخورما كه نه‌زانرێت پێوانه‌ى چه‌نده به‌خورمایه‌كى پێوانه‌كراو.
حه‌وته‌م: فرۆشتنى عه‌رایا رێگه‌ى پێدراوه:
عه‌رایا: كرِینى خورماى تازه پێگه‌یشتووه ده‌خه‌مڵێنرێ به‌خورماى ووشك ئه‌وه‌ى ده‌یكرِێ بۆ خواردنى خۆى وخێزانى ده‌كرِێ ، له‌به‌ر پێویستى رێگه‌ى پێدراوه.
(عن زَيْدِ بن ثَابِتٍ رضي الله عَنْهُمْ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ( صلى الله عليه وسلم ) رَخَّصَ في الْعَرَايَا أَنْ تُبَاعَ بِخَرْصِهَا كَيْلًا).{ رواه البخاري (2192) و مسلم (1530)} واته: زه‌ید كورِى سابیت (ره‌زاى خواى لێ بێ) ده‌ڵێ: پێغه‌مبه‌رى خوا ( صلى الله عليه وسلم ) رێگه‌ى دا خورماى ته‌رِو تازه بفرۆشرێت به‌خه‌مڵاندنى به ئه‌ندازه‌ى خورماى ووشك.
هه‌شته‌م: دروسته ئاژه‌ڵێك بفرۆشرێت به‌دوو یان زیاتر له‌وێنه‌ى خۆى:
(عن عبد اللَّهِ بن عَمْرٍو أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ( صلى الله عليه وسلم ) أَمَرَهُ أَنْ يُجَهِّزَ جَيْشًا فَنَفِدَتْ الْإِبِلُ فَأَمَرَهُ أَنْ يَأْخُذَ في قِلَاصِ الصَّدَقَةِ فَكَانَ يَأْخُذُ الْبَعِيرَ بِالْبَعِيرَيْنِ إلى إِبِلِ الصَّدَقَةِ).{ رواه ابو داود (3357) وهو حديث حسن } واته: عه‌بدوڵڵاى كورِى عه‌مر (ره‌زاى خواى لێ بی)ده‌ڵێ: (پێغه‌مبه‌رى خوا ( صلى الله عليه وسلم ) فه‌رمانى پێكرد له‌شكرییه‌ك ئاماده بكات، ووشتر ته‌واو بوو ئه‌نجا فه‌رمانى پێكرد كه له‌به‌چكه وشتره‌كانى زه‌كات بدات جا ووشترێكى وه‌رده‌گرت به‌دوو به‌چكه ووشترى زه‌كات.
نۆیه‌م: كرِین وفرۆشتنى عینه دروست نییه:
كرِین وفرۆشتنى عینه: ئه‌وه‌یه فرۆشیار كه‌لوپه‌لێك ده‌فرۆشێت به‌قه‌رز به‌كه‌سێك به‌نرخێك پاشان لێى ده‌كرِێته‌وه به‌پاره‌ى حازر به‌نرخێكى كه‌متر له‌ونرخه‌ى پێى فرۆشتووه.
(عن ابن عُمَرَ قال سمعت رَسُولَ اللَّهِ ( صلى الله عليه وسلم ) يقول إذا تَبَايَعْتُمْ بِالْعِينَةِ وَأَخَذْتُمْ أَذْنَابَ الْبَقَرِ وَرَضِيتُمْ بِالزَّرْعِ وَتَرَكْتُمْ الْجِهَادَ سَلَّطَ الله عَلَيْكُمْ ذُلًّا لَا يَنْزِعُهُ حتى تَرْجِعُوا إلى دِينِكُمْ).{ رواه ابو داود (3462) وهو حديث حسن} واته: عه‌بدوڵڵاى كورِى عومه‌ر (ره‌زاى خواى لێ بێ) ده‌ڵێ: پێغه‌مبه‌رى خوا ( صلى الله عليه وسلم ) فه‌رمووى: ئه‌گه‌ر كرِین وفرۆشتنى عینه‌تان كرد وده‌ستتان گرت به‌كلكى مانگاوه وئاژه‌ڵداریتان كرد ورازى بوون به‌كشتوكاڵ كردن ووازتان له‌خه‌بات وتیكۆشان هێنا خوا سه‌رشۆرى وزه‌لیلییه‌كتان به‌سه‌ردا دێنێ لاینابات له‌سه‌رتان هه‌تا نه‌گه‌رِێنه‌وه بۆ ئایینه‌كه‌تان.
تا به‌یه‌ك گه‌یشتنه‌وه‌یه‌كی تر وله‌بابه‌تیكی تری نوێدا به‌خوای گه‌وره ومیهره‌بانتان ده‌سپێرم و په‌روه‌ردگار یارو یاوه‌رتان بێت وخواتان له‌گه‌ڵ .
